Azərbaycan Respublikası 2013-cü ildən başlayaraq üç yerli peyki kosmosa buraxaraq, böyük kosmik dövlətlərlə yanaşı, artıq altı ildir ki, kosmik kluba üzv olub və müasir kosmik tədqiqatlara öz töhfəsini verir.
Bunu AZƏRTAC-a müsahibəsində Azərbaycan Respublikasının əməkdar mühəndisi, Beynəlxalq Ekoenergetika Akademiyasının, Rusiya Təbiət Elmləri Akademiyasının (RAEN), Rusiya Tibb-Texnika Elmləri Akademiyasının, Beynəlxalq Ekologiya və Həyat Fəaliyyətinin Təhlükəsizliyi Akademiyasının həqiqi üzvü, “Biosfer” (RF) fənlərarası elmi və tətbiqi jurnalının redaksiya heyətinin üzvü texnika elmləri doktoru, professor Fuad Hacızadə deyib.
Qeyd edək ki, Fuad Hacı-zadə Azərbaycan Respublikasının ilk milli telekommunikasiya peykinin buraxılması üzrə işçi qrupunun (2008 – ci il) üzvüdür, 1993-cü ildən Azərbaycan Milli Aerokosmik Agentliyində (MAKA), Aqrokimya və torpaqşünaslıq İnstitutunda (1993-cü ildən), Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Texniki elmlər üzrə Ali Attestasiya Komissiyasının Ekspert Şurasının (1999-2006), yer elmləri üzrə (2012-2019-cu illər) üzvü olmuşdur.
1974 — cü ildən 2008 — ci ilədək MAKA-da, 1991-2007-ci illərdə AMEA-nın Ekologiya İnstitutunun direktoru, 2007-2008-ci illərdə isə MAKA -ın baş direktorunun birinci müavini vəzifələrində çalışmışdır. 2008-2011-ci illərdə Azərbaycan FHN Akademiyasının rəis müavini ( I prorektor) işləmişdir. 2011-2017-ci illərdə Azərbaycan FHN şöbəsinin rəisi. Hazırda AMEA-nın Geologiya və Geofizika İnstitutunda çalışır.
– Ölkəmizin sakinləri üçün kosmosun tədqiqi mövzusu yeni mövzu deyil. Hələ Sovet İttifaqı dövründə Ümummilli liderin təşəbbüsü ilə, o illərdə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər əliyevin təşəbbüsü ilə 1975-ci ildə respublikada müvafiq işlərin görülməsi üçün Elmi-Tədqiqat aerokosmik Mərkəzi yaradılmış və sonradan həmin mərkəz MAKA -ya çevrilmişdir. Bu Agentliyin istər praktiki, istərsə də elmi cəhətdən o dövr üçün beynəlxalq miqyasda da xidmətləri və töhfələri yüksək olub və həm Mərkəzi rəhbərlik, həm də respublika rəhbərliyi tərəfindən xüsusi qeyd edilib. Qeyd etməliyəm ki, agentliyin fəaliyyət sahəsinə, əsasən, aerokosmik müşahidələr əsasında təbii resursların və ətraf mühitin tədqiqinin (həm elmi, həm də hərbi xarakterli) mövzusu daxil idi. Praktiki işlər isə uzaq kosmosun öyrənilməsi üçün vasitə və cihazların işlənməsi ilə bağlı olub. Hələ SSRİ dövründə və müstəqillik illərində bu agentlik həm də kosmik aparatlar üçün cihazların fundamental elmi araşdırmalarla, işlənib hazırlanması və yaradılması ilə məşğul olmuşdur. Sözün düzü, bu layihələr içində daha uğurlu işlər olmuşdur: “Mir” orbital stansiyasında və digər peyklərdə Azərbaycan alimləri və mütəxəssisləri tərəfindən yaradılmış bir neçə cihaz quraşdırılmış, namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə olunmuş, elmi əsərlər, monoqrafiyalar nəşr olunmuşdur. Bizim mütəxəssislərimiz və alimlərimiz Beynəlxalq aerokosmik eksperimentlərin fəal iştirakçıları və təşkilatçıları, mürəkkəb elmi layihələrin icraçıları olmuşlar. İndiyə qədər burada elmi jurnal nəşr olunur və orada təkcə bu agentliyin əməkdaşlarının deyil, xarici alimlərin də elmi məqalələri dərc olunur. Burada doktorantura fəaliyyət göstərir, uzun müddət agentlikdə dissertasiyaların müdafiəsi şurası fəaliyyət göstərmişdir.
– Azərbaycanda kosmik tədqiqatların perspektivləri barədə nə deyə bilərsiniz?
– Dediyim kimi, Azərbaycanda kosmik tədqiqatlar istiqamətinə Ulu Öndər Heydər Əliyev hələ 46 il əvvəl start verib. Bu gün Azərbaycan respublikasının Prezidenti İlham Əliyev onun xəttini layiqincə və daha da böyük vüsət ilə davam etdirir. Azərbaycan öz perspektivini kosmik sənayenin inkişafında görür və bu istiqamətdə məşğuldur. Üç peykin orbitə buraxılması ölkəmizin ən yeni tarixinin yeni səhifəsinin açılmasına gətirib çıxaran mühüm hadisələrdir.
Yerin məsafədən zondlaşdırılması, təbii ehtiyatlarının öyrənilməsi sahəsində aparılan elmi-tədqiqat işləri və ümumiyyətlə, kosmik elm hər bir dövlətin inkişaf səviyyəsini müəyyən edir. Bu sahədə çox mühüm fundamental elmi və tətbiqi vəzifələr çoxdur, o cümlədən, səylərin birləşdirilməsi, texniki vasitələrdən və texnologiyalardan birgə istifadə tələb edən beynəlxalq kooperasiya.Bununla əlaqədar Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin yerli peyklərin xidmətlərinin inkişafına dair 2019-2022-ci illər üçün təsdiq etdiyi Dövlət Proqramında bu sahədə beynəlxalq əməkdaşlıqdan, birgə beynəlxalq elmi layihələrdə iştirakından da danışılır.
Hazırda yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan Respublikası iki telekommunikasiya peykindən əlavə, tədqiqat və tətbiqi vəzifələr üçün aşağı orbitli “Azersky” peykinə malikdir. Bu sahə qeyri-neft sektorunun hərtərəfli yüksəlişi, inkişafı, biznes mühitinin yaxşılaşdırılması, ölkəmizin intellektual potensialının artırılması üçün çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Peykin idarə edilməsi Azərbaycan mütəxəssisləri tərəfindən həyata keçirilir. Azərbaycan gənc mütəxəssisləri kosmik sənayenin inkişafında fəal iştirak edirlər.
Azersky peyki və SPOT 6 peyki Airbus Defence and Space şirkəti Yerin məsafədən tədqiqatı üzrə daha keyfiyyətli xidmətlərin göstərilməsi üçün qruplaşdırma formatında istifadə olunur. Peyklər hər gün torpaq səthinin 6 milyon kvadrat kilometrlik sahələrinin çəkilişinə imkan verir. İcazə alınan şəkillər 1,5 metrdir. İdarəetmə Mərkəzinin üstünlüklərindən biri də 1A və 1B Pleiades peyklərinin resurslarından istifadə etməklə daha yüksək ayırdetmə materiallarını əldə etməkdir. Bu peyklər torpaq səthinin 0,5 metrədək ayırdetmə ilə çəkilişinə imkan verir. Bundan başqa, dünyada digər optik peyklərin WorldView-2 (0,46 м), WorldView-3 (0,3 м), WorldView-4 (0,3 м) və EROS-B (0,7 м), həmçinin, TerraSAR-X, TanDEM-X və RadarSat-2 radar peyklərinin məlumatlarından istifadə imkanları barədə razılıq əldə edilib. Bu peyklərin qruplaşdırılması yerin səthini məsafədən müşahidə etmək üçün geniş imkanlar yaradır və yeni peyk təsvirlərinin əldə edilməsinin operativliyini artırır.
Yerli peyklərin xidmətlərinin inkişafına dair 2019-2022-ci illər üçün Dövlət Proqramı yaxın 3 il ərzində bir sıra mühüm iqtisadi məsələlərin, o cümlədən təbiəti mühafizə, ekoloji, kənd təsərrüfatı, fövqəladə hallar, şəhərsalma, nəqliyyat kommunikasiyalarının çəkilməsi, yüksək ixtisaslı yerli kadrların hazırlanması və yenidən hazırlanması, maddi-texniki bazanın inkişafı üçün müxtəlif dövlət qurumları və özəl şirkətlər tərəfindən peyk məlumatlarının müşahidələrindən istifadənin inkişafına yeni təkan verməlidir. Proqram Yerin məsafədən zondlaşdırılması, təbii ehtiyatların tədqiqi və digər tətbiqi məsələlərin tədqiqi sahəsində elmi-tədqiqat işinin təşkili və həlli üçün əldə olunan məlumatların imkanlarının genişləndirilməsini xüsusi nəzərdə tutur.
– Ötən ayın sonunda Hindistan Yerin təbii peykinə – Aya öz kosmik gəmisini göndərdi. Hindistan Ay proqramı haqqında nə deyə bilərsiniz?
– 22 iyul 2019-cu il tarixində Hindistan Aya sayca öz ikinci olan “Çandrayan-2” missiyasını göndərib. Bu gəminin göyərtəsində kiçik Ay üzərində hərəkət edən-Rover tipli aparat da vardır. GSLV Mk III-M1 tipli raket daşıyıcısı “Çandrayan-2” kosmik aparatını ətraf orbitə uğurla uğurla çıxarmışdır. Doğrudur, uçuş 15 iyul ayına planlaşdırıldı. Lakin 56 dəqiqə ərzində bu başlanğıc texniki səbəblərdən təxirə salınıb. Problemin xarakteri rəsmi səviyyədə açıqlanmadı. Bir sıra Hindistan KİV baş verənləri şərh edərkən, GSLV Mk III raket daşıyıcısının mühərrikindəki problemlər haqqında yazırdı. Buraxılış 14.43-də yerli vaxtla (Bakı vaxtı ilə 12.13) Şrixarikot adasından keçirilib. Raket daşıyıcısı stansiyanı yer kürəsinin orbitinə çıxarıb, orada 23 gün olmalıdır, bundan sonra artan orbitlərlə onu Ay orbitinə yönəldəcəklər. Hindistanın Kosmik Tədqiqatlar təşkilatında (ISRO) buraxılışın nəticələrinə görə, qurğunun çıxarıldığı orbitin planlaşdırıldığından 6 min kilometr yüksək olduğunu bəyan ediblər. Bununla belə, bu, cihazın daha az manevr etməsinə və Aya uçarkən yanacağa qənaət etməyə imkan verəcəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, peyk tarixindən artıq 23 avqust Ayın orbitindədir.
Bu layihə üzərində təxminən min mühəndis, mütəxəssis və alim çalışır. Hindistanın kosmik proqramının tarixində ilk dəfə olaraq planetlərarası missiyanın başında iki qadın – Muthaya Vanita layihəsinin rəhbəri və Ritu Karidhal missiyasının direktoru durur. Bu, Hindistanın Kosmik Tədqiqatlar Təşkilatının cəlb etdiyi ən çətin missiyadır. “Çandrayan-2” missiyasının dəyəri 145 milyon dollar təşkil edib. Planetlərarası aparat üç əsas komponentdən ibarətdir: orbital modul, “Vikram” platformasından və “Pragyan”kiçik roverindən. Onların ümumi çəkisi 3.9 tona yaxındır.
“Vikram” və “Pragyan” arasında enən platform Ay üzərindəki zərb hövzəsinin Cənub qütbü — Eitken milindən təxminən 350 km məsafədə Ayın cənub qütbündə (71 dərəcə Yu.ş. rayonunda) eniş etməlidir. Uğur qazanarsa, Hindistan mühüm bir rekord müəyyən edəcək: insan tərəfindən yaradılan heç bir aparat Ayın Cənub qütbünə yaxın oturmamışdır. Əgər hər şey plan üzrə gedərsə, Hindistan belə halda SSRİ, ABŞ və Çindən sonar Ay üzərinə enən dördüncü dövlət ola bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, Hindistanın Aya birinci missiyası “Çandrayan-1” vasitə ilə 2008-ci ilin oktyabr ayında həyata keçirilib və o, radarların köməyi ilə ayda su axtarmaqla kifayətlənib. Həmin vaxt Ayın səthinə enməni nəzərdə tutmurdu. Bu aparat Ayın orbitində 312 gün işləyib, həmçinin onun səthinə zərb sondu göndərib.
2013 – cü ildə Hindistan ilk aparatını Mars orbitinə buraxmışdır.
– Aya qədər uçuş nə qədər vaxt aparacaq?
– Qeyd etmək lazımdır ki, raketin 384 min km məsafəyə buraxılması yalnız uçuşun başlanğıcıdır. Ümumilikdə, yol altı həftə çəkəcək ki və sentyabrın 7-də Ayın üzərinə hərəkət edən modulunun enməsi nəzərdə tutulur. Bu da ilk insanları 50 il əvvəl yer peykinə çatdıran “Apollon 11” – in dörd günlük uçuşundan xeyli çoxdur. Bu, görünür, texniki təhlükəsizlik məsələləri və ya missiyanın özünün xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Digər tərəfdən, Hindistan stansiyanı birbaşa trayektoriya ilə Aya yönəltməyə imkan verən güclü raket daşıyıcılarına malik deyil. Amerikanın “Apollon” proqramında istifadə olunan “Saturn 5” raketi indiyə qədər kosmonavtikanın tarixində ən böyük və ən güclü raket hesab olunur. Və hələ ki, yanacağa qənaət etmək üçün Hindistan aya aparat göndərmək üçün Yerin cazibə qüvvəsindən istifadə etmək qərarına gəlib, başqa sözlə, planetlərarası stansiyaların sürətləndirilməsi üçün tətbiq olunan qravitasiya manevrini edib.
Qeyd etmək istəyirəm ki, bu ilin əvvəlində Çin öz kosmik gəmisini aya buraxmışdır. Enmə modulundan və ay üzərində hərəkət edən aparat birləşməsindən ibarət olan Çin kosmik zondu “Çanye-4” ayın arxa tərəfində yumşaq eniş edən ilk kosmik aparatdır. Bir az sonra Çin kosmik aparatı ayın Yerdən görünməyən arxa tərəfinin səthinin panoramik bir şəkilini yaratdı. Çin Milli Kosmik İdarəsi (CNSA) 360 dərəcə panoramik foto çəkdirib. Panoramik şəkil birlikdə toplanmış 80 şəkildən ibarətdir. Rusiya və Amerika mətbuatında deyirdilər ki, bu Çin eksperimenti xeyli dərəcədə – hətta elmi-texniki eksperimentdən çox nümayiş xarakteri daşıyan eksperimentdir: Çin öz texnoloji yetkinliyini göstərir.
Beləliklə, “Çandrayan-2” yə gəldikdə, biz Hindistan Ayın üzərinə enməyini bir az gözləmək məcburiyyətindəyik. Və ümid edəcəyik- bu uğurlu olacaqdır.
– “Çandrayan-2” nin aya uğurlu enmə ehtimalı nədir?
– Missiyanın bu mərhələsi çətin və məsuliyyətli mərhələlərdən biridir. Halbuki, bunu bütövlükdə bütün missiya haqqında demək olar. Alimlər Ayın Cənub qütbünə istiqamətlənən enmə modulunun ayrılacağı 15 çox gərgin dəqiqə yaşayacaqlar. ISRO rəhbəri K. Sivanın sözlərinə görə, raketi idarə edən operatorlar son dərəcə vacib proses olan onun enməsinə bilavasitə nəzarət edə bilməyəcəklər. Buna görə də, bütün sistemlər düzgün işləyərsə, Ay səthinə enmə və oturma mümkün olacaq. Əks halda, enmə modulu Ay səthində qırılacaq. Belə ki, özünüz fikirləşin…
– Ay müxtəlif dövlətləri, tədqiqatçıları, alimləri nə ilə cəlb edir?
– Ay Yerə ən yaxın kosmik obyekt olduğu məlumdur.O, həm də planetimizin təbii peykidir. Biz bunu həmişə görürük və hiss edirik. Hətta bir nəzəriyyə var ki, bu,Yer kütləsinin ayrılmış bir parçasıdır, yəni nəisə bir doğma və yaxındır. İnsanlar da əsrlər boyu onunla maraqlanıblar. Bu romantik tərəfi.
Digər tərəfdən, hazırda Ayın mənimsənilməsi məsələlərində bir çox ölkələr iştirak edir: Rusiya, ABŞ, Hindistan, Çin. Bəzi ölkələr, Məsələn, İsrail müəyyən cəhdlər etmişdir. Bu ölkələr Ay resurslarına çox uzaq bir perspektivdə olan Ay proqramında böyük maraqlarla iştirak edir. Burada söhbət qızıldan, neft və qazdan deyil, kosmik resurslardan gedir. Yerdəki resursların tükənməsinə gəldikdə demək olar ki, bunun vaxtına hələ də şox qalmayıb. Artıq məlumdur ki, ayda böyük miqdarda faydalı qazıntılar var. Rusiya Elmlər Akademiyasının Kosmik Tədqiqatlar İnstitutunun elmi rəhbəri akademik Lev Zelyonının sözlərinə görə, Ay insanlar istifadə edə biləcək uran, platin, tori və titanla zəngindir. Demək, bir müddətdən sonra həmin materialları orada almaq faydalı olacaqdır. Toriumun olması, öz növbəsində, ayda və digər nadir torpaq metallarının mövcudluğundan xəbər verir. Buna görə də ehtimal etmək olar ki, müasir sənayenin istifadə etdiyi nadir torpaq metallarının ehtiyatları tükəndikdə insanlar Aya diqqət yetirməli olacaqlar. Mən əminəm ki, artıq Yerin orbitini bürümüş kosmik zibildə də Ayda emal üçün yararlı çoxlu sayda qəlpələr var. Son məlumatlar yer ətrafında müxtəlif orbitlərdə 23 santimetrdən çox olan 10 mindən çox süni qəlpələrin olduğunu və onların sayının artdığını göstərir. Və hələ də 10 santimetrdən az olan qəlpələr var, lakin daha böyük miqdarda. Bax buda resurslar.
Qeyd edim ki, təxminən on il öncə mən elmi jurnalda çap olunmuş məqaləmdə həmin bu kosmik zibilin əmələ gəlməsi, həcmi, miqdarı və yığılması haqqında araşdırmalar apararkən, həmin zibilin toplanmasını və hansı bir səmərəli üsulla Aya göndərilməsini təklif etdim.
Alimlər hesab edirlər ki, Ay onlara və tədqiqatçılara yer üzündə keçirmək mümkün olmayan astronomik müşahidələr üçün bir platforma kimi maraqlıdır. Ayın atmosferi yoxdur, buna görə də burada mükəmməl astroiqlim var. Ay radioastronomik müşahidələr üçün olduqca əlverişlidir,cünki Yer üzərindən aparılan astronomic müşahidələrə yaxınlığda daim fəaliyyətdə olan çoxlu sayda radio ötürücü və radarların işi maneələr törədir. Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, ay, xüsusilə də arxa tərəfdən, radioastromatik müşahidələr aparmaq üçün ideal meydançadır, xüsusilə də aşağı tezlikli diapazonda. REA-nın müxbir üzvü, Astronomiya İnstitutunun elmi rəhbəri Boris Şustovun sözlərinə görə, radioastromalar kainatı ifrat dərəcədə radioaktiv şəkildə müşahidə etmək arzusundadır, lakin bunun üçün yerdən uzaqlaşmaq lazımdır. Buna görə ayın arxa tərəfində radioteleskop yerləşdirmək ideyası doğuldu. Yerdən ekranlaşdırılacaq və sonra kosmosdan real radiasiyaları öyrənmək mümkün olacaq. Bu ideyanın həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulur ki, Ayın səthində qəbul qurğularının böyük sahələrini yerləşdirməli olacaq, bunun üçün isə onları oraya çatdırmaq lazımdır. Hətta əgər hələ işlənib hazırlanan super ağır daşıyıcılardan istifadə etsək, hətta onda onlar bir neşə uçuşla kifayətlənməyəcəkdir. Belə, hələ ki, bu, yalnız bir arzudur.